देवळीकराडचं पंचरथी मंदिर

 

नाशिकमधील प्रत्येक मंदिर आपली वेगळी परिभाषा सांगताना दिसतं. कोणी आपल्या वयानं, शैलीनं ओळखलं जातं. तर कोणी आपल्या वैशिष्ट्यपूर्ण सौंदर्यानं नटलेलं असतं, तर कोणी इतिहास सांगत असतं. कळवण तालुक्यातील देवळी कराड हे गाव अशाच एका वैशिष्ट्यपूर्ण अशा पंचरथी मंदिराने नटलेलं आहे.

मानवाची मनोमय सृष्टी म्हणजे संस्कृतीचे आध्यात्मिक अंग आणि भौतिक सृष्टी वा वास्तूरूप सृष्टी म्हणजे आधिभौतिक अंग. नाशिकच्या मनोमय सृष्टीतील प्राचीन कलावैभवाच्या पाऊलखुणा प्रत्येक गावांमध्ये विखुरलेल्या दिसतात. प्राचीन लेणी, किल्ले, वाडे, मंदिरे, शिल्पे, नाणी, शिलालेख, बारव, वीरगळी अशा अनेक लहानमोठ्या कलाकृतींचा अनुभव पावलोपावली घेता येतो. भारतीय स्थापत्याचा, शिल्पांचा आणि चित्रांचा उपयोग आधिभौतिक संस्कृती समजण्यासाठी होतो. एवढेच नव्हे तर मंदिर-स्थापत्य आणि मूर्तिशिल्पांतून त्या समाजाची आध्यात्म‌िक बाजूही समोर येते. ही मंदिरे इतिहासाचं अंतरंग उलगडत असतात. म्हणून हा वारसा जपण्यासाठी प्रयत्न केले पाहिजेत. हा वारसा हरवला तर आपलं आधिभौतिक आणि आध्यात्मिक संरचनाच उलगडली जाणार नाही अन् माणसानं ही मंदिरे का बांधली याचं कोडही कधी उलगडलं जाणार नाही. म्हणूनच कळवण तालुक्यातील देवळी कराड (कऱ्हाड) हे गाव मनाला भुरळ घालतं. या गावातील महादेव मंदिर एका अनोख्या शिल्पसौंदर्याचा साक्षीदार असल्याचा पुरावा देतं. नागर शैलीतील हे मंदिर फक्त मंदिर नाही तर ग्रामस्थांच्या दृष्टीने हा एक रथ आहे. या रथाला पंचरथ अथवा पंचरथी असेही ते म्हणतात. देव एखाद्या रथावरून स्वार होण्यासाठी सज्ज झाल्याचा भास या मंदिराकडे पाहिला की होतो. मूळात रथ ही संकल्पना शिखराच्या निमुळत्या होत जात असलेल्या शैलीच्या थरावरून जरी ठरत असली तरी ग्रामस्थांच्या पंचरथ या अनोख्या संकल्पनेला दादच द्यावी लागते, म्हणूनच देवळी कराडची सफर शिल्पसौंदर्याने नटलेली ठरते.

नाशिक परिसरात भूमिज शैलीतील मंदिरे सर्वाधिक आहेत. मात्र नागर शैलीतील मंदिरे तशी कमीच आढळतात. त्यामुळे देवळी कराडचे नागर शैलीतील चांगल्या स्थितीतील महादेव मंदिर आकर्षणाचा केंद्रबिंदू ठरते. या मंदिराच्या शैलीबद्दल कोणताही फलक नसल्याने येथील ग्रामस्थ या मंदिराला हेमाडपंती मंदिर असेच म्हणतात. कोणत्याही आधुनिक उपकरणांशिवाय साकारलेले मंदिर हातांनी साकारलेले असेल यावर विश्वास बसत नाही. प्रथम दर्शनीच हे मंदिर रथासारखे भासते. 

महादेव मंदिरात प्रवेश करताना चार-पाच पायऱ्या चढून गेल्यावर आपण अर्धमंडपात येतो. अर्धमंडपात डावी-उजवीकडे कठडा आहे. वर निमुळते छत असून, चौकोनी स्तंभ त्याला आधार देत उभे आहेत. सभामंडपाच्या प्रवेशद्वारावर डावी उजवीकडे शैवद्वारपाल आपले स्वागत करतात. मंदिराला एकूण तीन द्वारशाखा आहेत. पैकी एक स्तंभनक्षीची आहे. तिच्या माथ्यावर गणेशपट्टी असून, त्यावर अस्पष्ट झालेली गणेश प्रतिमा आहे. मंदिराचे सभामंडप गूढमंडप म्हणजे बंदिस्त आहे. अगदी साध्या स्वरूपाचे सभामंडप असून, शिल्पांनी नटलेले खांबांवर ते आधारलेले आहे.

गर्भगृहात जाण्यासाठी तीन-चार पायऱ्या उतरून जावे लागते. गर्भगृहाच्या मध्यभागी शिवपींड तर समोरच्या देवळीवजा कोनाड्यात गणपती व उमामहेश्वराच्या मूर्ती आहेत. उमामहेश्वरांची मूर्ती सुंदर आहे. गर्भगृहात पूर्वी विह‌िरीसारखा खोल खड्डा होता, खड्डा नंतर बुजविण्यात आला. येथून जाण्यासाठी बोगदाही होता, असेही ग्रामस्थ सांगतात. मात्र आता ना बोगदा आहे नाही पाणी. महादेव मंदिर आतून जेवढे सुंदर तेवढेच बाहेरूनही आहे. पीठ, उपपीठ, पद्मपट्ट, अधोजाड्यकुंभ, कणी, कीर्तिमुख व मिथुन शिल्प अनुभवायला मिळतात. मंदिराच्या बाहेरील बाजूस प्रामुख्याने मूर्ती असतात; मात्र या मंदिराला भौमेतिक नक्षी आहे. मंदिर पाहून पिंपळाच्या झाडाकडे आपला मोर्चा वळवायचा. या पिंपळाची मुळे गावभर पसरलेली आहेत.देवळी कराड असे गावचे नाव का पडले असेल याचे उत्तर महादेव कोळी व कोकणा आदिवासींकडे नाही. हा समाज नंतरच्या काळात येथे स्थलांतरीत होऊन आला असणार; मात्र कराडला देवळी हे नाव मंदिरावरून पडले असेल, हे स्पष्टच आहे. देवळी कराडकरांचा महाशिवरात्री हा मुख्य उत्सव.

देवळी कराड हे गाव खरेतर लहान आदिवासी पाडा आहे. तो नंतरच्या काळात वसला; मात्र त्यापूर्वी हा परिसर मोठा इतिहास घेऊन जगत असणार यात शंका नाही. याच इतिहासाच्या या पाऊलखुणा जपण्याची गरज आहे. तरच नाशिकच्या इतिहासाची कवाडे कायम खुली राहतील, अन्यथा आपण एकएक करून सर्वकाही हरवून बसू.

Reference by:

Marathi News from Maharashtra Times, 7 May 2017

---------------------------------------------------------

Devlikarad of Pancharathi temple

Each temple in Nashik seems to have its own definition. Someone is known by their age and style. Someone would tell you about your characteristic beauty, someone would tell you history. Devli Karad village in Kalwan taluka is surrounded by such a unique Pancharathi temple.

The psychic creation of man is the spiritual part of culture and the material creation or architectural creation is the metaphysical part. The footprints of ancient artistic splendor of Nashik's picturesque creation are scattered in every village. Ancient caves, forts, castles, temples, sculptures, coins, inscriptions, Barav, Veergali and many other small and large artefacts can be experienced step by step. Indian architecture, sculptures and paintings are used to understand metaphysical culture. Not only this, with the help of temple architecture and sculpture the spiritual side of the society also comes to the fore. These temples reveal the intricacies of history. Therefore, efforts should be made to preserve this heritage. If this heritage is lost, not only our physical and spiritual structure will be unraveled, but also the code of why man built these temples will never be unraveled. That is why Devli Karad (Karhad) village in Kalwan taluka captivates the mind.The Mahadev Temple in this village is a witness to a unique sculptural beauty. This Nagar style temple is not just a temple but a chariot for the villagers. This chariot is also called Pancharath or Pancharathi. God looked at this temple as if he was ready to ride in a chariot. Although the concept of chariot originally derives from the style of the pinnacle of the summit, the unique concept of the villagers' pancharath has to be appreciated, which is why the journey to Deoli Karad is adorned with sculptural beauty.

The Nashik area has the largest number of land style temples. But urban style temples are rare. Therefore, the well-maintained Mahadev temple of Devli Karad in Nagar style is the focal point of attraction. Since there is no plaque about the style of this temple, the villagers call this temple as Hemadpanthi temple. It is unbelievable that a temple built without any modern equipment would be built by hand. At first sight, this temple looks like a chariot.

After entering the Mahadev Temple, after climbing four or five steps, we come to the Ardhamandapa. The semi-tent has a wall on the left and right. It has a sloping roof and square pillars supporting it. At the entrance of the sabhamandapa, on the left and right, Shaivadwarpal greets you. The temple has a total of three gates. One of them is columnar. She has a Ganesha band on her head and a vague image of Ganesha on it. The assembly hall of the temple is closed. It is a very simple assembly hall, supported by sculptural pillars.

You have to go down three or four steps to get to the sanctum sanctorum. In the center of the sanctum sanctorum there is an idol of Lord Shiva and in the front corner of the temple there are idols of Ganapati and Umamaheshwar. The idol of Umamaheshwar is beautiful. The sanctum sanctorum used to have a deep pit like a well, which was later filled. The villagers also say that there was a tunnel to get from here. But now there is no tunnel, no water. The Mahadev Temple is as beautiful on the inside as it is on the outside. Peetha, Uppeeth, Padmapatta, Adhojadyakumbha, Kani, Kirtimukh and Mithun sculptures can be experienced. On the outside of the temple are mainly idols; However, this temple has a geometric design. Seeing the temple, we used to turn our front towards the Pimple tree.The roots of this pimple are spread all over the village. Mahadev Koli and Konkan tribes do not have the answer as to why the village is named as Deoli Karad. This society may have migrated here in later times; However, it is clear that the name Deoli Karad may have come from the temple. Mahashivaratri is the main festival of Deoli Karad.

Deoli Karad is a small tribal village. He settled in later times; But before that, there is no doubt that this area has a long history. These foot steps of history need to be preserved. Only then will the gates of Nashik's history remain open, otherwise we will lose everything one by one.